Ներածություն
Մաքսային վերահսկողությունը կարևոր դեր է խաղում յուրաքանչյուր երկրի արտաքին տնտեսական քաղաքականության իրականացման և պետական անվտանգության պահպանման գործընթացում։ Հայաստանում այն հանդիսանում է ոչ միայն ապրանքների հոսքի վերահսկման հիմնական մեխանիզմներից մեկը, այլև հանդիսանում է պետական եկամուտների կարեւոր աղբյուր։ Այս հոդվածում կներկայացնենք մաքսային վերահսկողության կառուցվածքը, գործառույթները, օրենսդրական հիմքերը, ընթացակարգերը, ռիսկերի գնահատման մեթոդները, թվայնացման դերը, ինչպես նաև դրա ազդեցությունը Հայաստանի տնտեսության վրա։
Ի՞նչ է մաքսային վերահսկողությունը
Մաքսային վերահսկողությունը այն միջոցառումների համախումբն է, որոնք իրականացվում են մաքսային մարմինների կողմից՝ վերահսկելու ապրանքների և տրանսպորտային միջոցների տեղափոխումը երկրի մաքսային սահմաններով՝ ապահովելով պետական օրենքների, կանոնների և միջազգային համաձայնագրերի պահպանումը։
Այն ներառում է.
- Սահմանային հսկողություն (Border Control)
- Ապրանքների հայտարարագրման ստուգում
- Մաքսային ստուգումներ և զննություններ
- Փաստաթղթային վերլուծություն
- Մաքսատուրքի և հարկերի հաշվարկ
- Ռիսկերի վերլուծություն և կառավարում
Մաքսային վերահսկողության նպատակները
- Պետական անվտանգության ապահովում
Կանխարգելել ապօրինի զենքի, թմրանյութերի, մաքսանենգ ապրանքների տեղափոխումը։ - Տնտեսական շահերի պաշտպանություն
Օգնել տեղական արտադրողներին՝ կանխելով մաքսանենգ ու անարդար մրցակցությունը։ - Պետական եկամուտների ձևավորում
Մաքսային տուրքերը հանդիսանում են պետբյուջեի լրացման կարևոր աղբյուր։ - Արտաքին տնտեսական քաղաքականության գործադրում
Վերահսկել արտահանման/ներմուծման քաղաքականությունը՝ համաձայն միջազգային պարտավորությունների։
Մաքսային մարմինների կառուցվածքը ՀՀ-ում
Հայաստանում մաքսային վերահսկողությունը իրականացնում է Պետական եկամուտների կոմիտեն (ՊԵԿ)։ Այն ներառում է հետևյալ ստորաբաժանումները.
- Մաքսային վարչություններ (Երևան, Գյումրի, Վանաձոր և այլն)
- Սահմանային անցակետեր (Բագրատաշեն, Մեղրի, Գոգավան)
- Վերլուծական կենտրոններ
- Հատուկ մաքսային մոնիթորինգի խմբեր
Մաքսային վերահսկողության տեսակները
1. Սահմանային մաքսային հսկողություն
Ապրանքների և մարդկանց ստուգում անմիջապես մուտքի/ելքի ժամանակ։
2. Փաստաթղթային հսկողություն
Հայտարարագրման ձևերի, պայմանագրերի, հաշիվների վերլուծություն։
3. Ֆիզիկական զննում
Բեռների, կոնտեյներների բացում, բովանդակության համեմատում հայտարարագրման հետ։
4. Հետվերահսկողություն (Post-Clearance Audit)
Արդեն մաքսազերծված ապրանքների ստուգում հետագայում՝ փաստաթղթերի և հաշվապահության հիման վրա։
Մաքսային հայտարարագրում
Արտահանողներն ու ներմուծողները պարտավոր են ներկայացնել մաքսային հայտարարագիր՝ ըստ ՀՀ մաքսային օրենսգրքի։ Դրա հիման վրա իրականացվում է ապրանքի դասակարգում, արժեքի գնահատում և հարկերի հաշվարկ։
Պահանջվող փաստաթղթեր
- Առևտրային հաշիվ (Invoice)
- Փաթեթավորման ցուցակ
- Ծագման վկայագիր (Certificate of Origin)
- Տրանսպորտային փաստաթուղթ (AWB, B/L)
- Լիցենզիա (անհրաժեշտության դեպքում)
Մաքսային վերահսկողության ռիսկերի կառավարում
Ինչ է ռիսկերի կառավարումը
Սա մեթոդաբանություն է, որի նպատակն է նվազեցնել մանրակրկիտ ստուգումների անհրաժեշտությունը՝ կենտրոնանալով բարձր ռիսկ ունեցող ապրանքների և ներմուծողների վրա։
Գործիքներ
- Հաճախակի թարմացվող ռիսկային պրոֆիլներ
- Տվյալների վերլուծություն
- Վերահսկողության էլեկտրոնային համակարգեր (RMS – Risk Management System)
Թվայնացումը և ավտոմատացումը
Հայաստանի մաքսային համակարգում վերջին տարիներին ներդրվել են մի շարք թվային գործիքներ, ինչպիսիք են.
- ԱՆԻ (Արտահանման Ներմուծման Ինտեգրված համակարգ)
- Էլեկտրոնային հայտարարագրում
- QR կոդով մաքսային ձևեր
- Տվյալների փոխանակում գործընկեր երկրների մաքսային մարմինների հետ
Մաքսային խախտումները և պատժամիջոցները
Խախտումները կարող են լինել՝
- Սխալ հայտարարագրում
- Ապրանքի թաքցնում
- Արժեքի նվազեցում
- Անօրինական արտահանում/ներմուծում
Պատիժներ
- Տուգանքներ (մինչև ապրանքի արժեքի 100%-ը)
- Ապրանքի առգրավում
- Քրեական պատասխանատվություն (հատկապես մաքսանենգության դեպքում)
Միջազգային համագործակցություն
ՀՀ մաքսային մարմինները համագործակցում են տարբեր միջազգային կազմակերպությունների հետ՝
- ԱՀՄԿ (Աշխարհի մաքսային կազմակերպություն)
- ԵԱՏՄ մաքսային կոմիտե
- ԵՄ Թվային Համագործակցության ծրագրեր
- ՄԱԿ-ի թմրամիջոցների վերահսկման գրասենյակ
Մաքսային վերահսկողության ազդեցությունը ՀՀ տնտեսության վրա
- Պետական եկամուտներ. Տարեկան մաքսատուրքերի հավաքագրումը կազմում է պետական բյուջեի զգալի մասը։
- Առևտրային հոսքեր. Ավելի արագ մաքսազերծումը խթանում է առևտուրը։
- Ներդրումային միջավայր. Թափանցիկ և արդար մաքսային համակարգը բարձրացնում է վստահությունը։
Մաքսային վերահսկողության մարտահրավերները
- Կոռուպցիայի ռիսկեր
- Աշխատակիցների վերապատրաստման պակաս
- Տեխնոլոգիական թարմացման անհրաժեշտություն
- Քարոզչության պակաս ներմուծողների շրջանում
Առաջարկներ բարելավման համար
- Ներդնել AI և Machine Learning մոդելներ ռիսկերի կառավարման մեջ։
- Կառուցել մասնագիտական վերապատրաստման կենտրոններ մաքսային աշխատակիցների համար։
- Ապահովել ավելի թափանցիկ հաշվետվականություն։
- Ընդլայնել համագործակցությունը հարևան երկրների մաքսային մարմինների հետ։
Եզրակացություն
Մաքսային վերահսկողությունը միայն ապրանքների ստուգում չէ․ այն ռազմավարական գործիք է պետական շահերի պաշտպանության, տնտեսական աճի խթանման և միջազգային պարտավորությունների կատարման համար։ Հարկավոր է շարունակաբար զարգացնել համակարգը՝ թվայնացման, մարդկային ռեսուրսների կարողությունների բարձրացման և միջազգային լավագույն փորձի ներդրման միջոցով։
No responses yet