Ղարաբաղյան Պատերազմ․ Պատմություն, Հետևանքներ և Ապագայի Տեսլական

Ներածություն

Ղարաբաղյան պատերազմը՝ որպես պատմական, ռազմական և հումանիտար իրադարձություն, խորապես ազդել է Հարավային Կովկասի տարածաշրջանի վրա։ Այն ծագում է դեռևս խորհրդային միության փլուզման տարիներին, բայց իր գագաթնակետին հասավ 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմի ժամանակ։ Այս հոդվածը կփորձի ամփոփել հակամարտության պատմությունը, պատճառները, գլխավոր փուլերը, արդյունքները և ապագայի հնարավոր սցենարները՝ հիմնվելով իրական փաստերի և վերլուծությունների վրա։

---

Պատմական Հետին Նախապատմություն

Լեռնային Ղարաբաղի պատմական պատկանելությունը

Լեռնային Ղարաբաղը՝ պատմական Արցախը, պատմականորեն բնակեցված է եղել հայերով։ Տարբեր ժամանակաշրջաններում այն եղել է հայկական թագավորությունների, խանությունների ու ռուսական կայսրության կազմում։ ԽՍՀՄ ձևավորման ժամանակ, Լեռնային Ղարաբաղը խորհրդային Ադրբեջանի կազմում է ներառվել՝ որպես ինքնավար մարզ, չնայած հիմնականում հայաբնակ լինելու փաստին։

Խորհրդային տարիները

ԽՍՀՄ տարիներին տարածքում ձևավորվեց արհեստական կայունություն, սակայն հայերի շրջանում պահպանվում էր միավորումը Հայաստանի հետ ցանկությունը։ 1988 թվականին Ղարաբաղի հայ բնակչությունը սկսեց պահանջել միավորում Հայաստանի հետ, ինչը դարձավ հակամարտության սկսման ազդակներից մեկը։

---

Առաջին Ղարաբաղյան Պատերազմ (1988-1994)

1988 թվականին սկիզբ առավ զինված բախումների մի երկար շարք, որը վերաճեց ամբողջական պատերազմի։ Պատերազմն ավարտվեց 1994 թվականին՝ հրադադարով, որի արդյունքում հայկական ուժերը վերահսկողություն հաստատեցին ԼՂԻՄ-ի և նրան շրջապատող յոթ շրջանների վրա։

Պատերազմի արդյունքները

• Արցախի վերահսկողությունը անցավ հայկական կողմին
• Հարյուր հազարավոր փախստականներ թե՛ Ադրբեջանից, թե՛ Հայաստանից
• Ոչ մի հստակ քաղաքական լուծում չձևավորվեց

---

Ներքաղաքական զարգացումները և փակուղի

1994-ից հետո բանակցային գործընթացը շարունակվեց ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հովանու ներքո, սակայն լուրջ առաջընթաց չգրանցվեց։ Հայաստանի և Ադրբեջանի իշխանությունները տարբեր ժամանակահատվածներում որդեգրեցին կոշտ և հաճախ հակասական մոտեցումներ։

---

Երկրորդ Ղարաբաղյան Պատերազմ․ 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմ

Պատերազմի սկիզբը

2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին սկսվեց նոր լայնածավալ պատերազմ, որը տևեց մինչև նոյեմբերի 9-ը։ Այս պատերազմը էականորեն տարբերվում էր առաջինից՝ իր կիրառված տեխնոլոգիաներով, լրտեսական և անօդաչու միջոցներով, ինչպես նաև Թուրքիայի՝ Ադրբեջանի աջակցությամբ։

Հիմնական մարտական փուլերը

• Հարձակումը հարավից՝ Ֆիզուլի և Ջաբրայիլ
• Շուշիի ռազմավարական գրավումը
• Ստեփանակերտի հրետակոծությունը
• Հայկական կողմի պաշտպանական ճակատի փլուզումը

Զոհեր և հումանիտար ճգնաժամ

• Զոհերի թիվը հասնում է հազարների
• Տասնյակ հազարավոր տեղահանվածներ
• Մարդասիրական խնդիրներ՝ բժշկական, կացարանային, հոգեբանական

---

Նոյեմբերի 9-ի Երրորդ Կողմի Հրամանագիրը

Հայաստան, Ադրբեջան և Ռուսաստան ստորագրեցին եռակողմ հրամանագիր, ըստ որի՝

• Արցախում տեղակայվեցին ռուս խաղաղապահներ
• Հայաստանը հանձնեց Ֆիզուլի, Աղդամ, Քելբաջար, Լաչին և այլ շրջաններ
• Հաստատվեց նոր ուժային հավասարակշռություն տարածաշրջանում

---

Պատերազմի Արդյունքները և Ներկայիս Իրավիճակը

Քաղաքական փոփոխություններ Հայաստանում

Պատերազմից հետո Հայաստանում սկսվեցին զանգվածային բողոքներ։ Պատերազմի ավարտից հետո վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի իշխանությունը հայտնվեց ճնշման տակ, սակայն նա վերադարձրեց մանդատը՝ հաղթելով արտահերթ ընտրություններում։

Ռուսաստանի դերը

Ռուսաստանը գործնականում դարձավ հակամարտության գծով միջնորդ՝ տեղակայելով իր զորքերը որպես խաղաղապահներ, սակայն չեզոքությունն այսօր վիճարկվում է։

Թուրքիայի ազդեցությունը

Թուրքիան շարունակաբար աջակցում է Ադրբեջանին և ընդլայնում իր աշխարհաքաղաքական ազդեցությունը Հարավային Կովկասում։

---

Պատերազմի Հետևանքները Հայության Համար

Հասարակական բարոյահոգեբանական հետևանքներ

• Վստահության կորուստ պետական ինստիտուտների նկատմամբ
• Հայ ինքնության և արժեհամակարգի վերանայում
• Ազգային վշտի և վերագնահատման գործընթաց

Բնակչության անվտանգություն

Արցախում բնակվող հայերի անվտանգությունը շարունակում է մնալ խիստ անհաստատ։ Հետպատերազմյան շրջանում հաճախ արձանագրվում են միջադեպեր՝ սպանություններ, սադրանքներ, ճանապարհների փակումներ։

---

Միջազգային Հարաբերություններ և ՄԱԿ-ի Դերը

ՄԱԿ-ն ու այլ միջազգային կազմակերպություններ ընդհանուր հայտարարություններով հանդես եկան, սակայն քիչ գործնական ազդեցություն ունեցան։ Եվրոպական Միությունը փորձեց դիվանագիտական գործընթաց կազմակերպել, սակայն առանց էական արդյունքի։

---

Ապագայի Տեսլական

Մշտական խաղաղություն՝ հնարավոր է՞

Հաշվի առնելով պատմական արմատավորված խնդիրները՝ հարց է, թե արդյոք հնարավոր է արդար խաղաղություն։ Սա պահանջում է՝

• Նոր մտածողություն Հայաստանի և Ադրբեջանի հասարակություններում
• Վստահության վերականգնում
• Միջազգային երաշխիքների ապահովում

Արցախի կարգավիճակի ապագան

Արցախի հայերը շարունակում են ինքնորոշման պայքարը՝ չնայած միջազգային իրավունքի բարդություններին։ Հնարավոր սցենարներն են՝

• Ինքնավարություն Ադրբեջանի կազմում (անհնարին է ներկայումս)
• Միջազգային ճանաչում (դժվար հասանելի)
• Մշտական ստատուս քվո՝ ռուս խաղաղապահների հովանու ներքո

---

Եզրափակում

Ղարաբաղյան պատերազմը միայն ռազմական հակամարտություն չէր․ այն բացահայտեց տարածաշրջանային խորքային հակասություններ, հասարակական խնդիրներ, և հայության գոյապայքարը։ Այսօր՝ ավելի քան երբևէ, անհրաժեշտ է հստակ ռազմավարություն, միասնականություն և արտաքին աշխարհի հետ ակտիվ աշխատանք՝ Արցախը հայ պահելու և տարածաշրջանում արժանապատիվ խաղաղություն ապահովելու համար