2023 թվականի սեպտեմբերի վերջին աշխարհը արթնացավ մի իրադարձությամբ, որը մեծամասնության համար աննկատ անցավ, սակայն հարյուր հազարավոր հայերի համար եղավ ողբերգություն։ Լեռնային Ղարաբաղը՝ հայտնի նաև որպես Արցախի Հանրապետություն, հայտարարեց իր ինքնալուծարման մասին, և մի գիշերում տարածաշրջանից անհետացավ մի ամբողջ ժողովուրդ, նրա պետականությունը, և նրա երազանքը։ Այս հոդվածը մանրամասն ներկայացնում է մի հանրապետության պատմությունը, որը գոյություն չունեցավ պաշտոնապես, բայց ապրել էր ամբողջական ինքնությամբ՝ մինչև իր հանկարծակի կորուստը։
1. Ի՞նչ էր Լեռնային Ղարաբաղը
1.1 Տարածքային դիրքը
Լեռնային Ղարաբաղը գտնվում է Հարավային Կովկասում՝ պատմական Հայաստանի սրտում։ Ճանաչվում է որպես Ադրբեջանի տարածք, սակայն պատմականորեն ունեցել է հայկական բնակչություն՝ մեծամասնությամբ։
1.2 Արցախ՝ Չճանաչված Հանրապետություն
1991թ․ անկախության հռչակումից հետո Ղարաբաղի հայերը հիմնել էին Արցախի Հանրապետությունը, որը ստեղծեց իր կառավարման մարմինները, բանակը և օրենքները։ Սակայն ոչ մի պետություն՝ ներառյալ Հայաստանը, պաշտոնապես չճանաչեց այն։
2. ԽՍՀՄ ժառանգությունն ու հակամարտության սկիզբը
2.1 Ստալինի ժառանգությունը
ԽՍՀՄ տարիներին, Ստալինի որոշմամբ, Լեռնային Ղարաբաղը հանձնվեց Ադրբեջանին՝ չնայած հայկական մեծամասնությանը։ Դա ստեղծեց հակամարտության պատմական հիմքը։
2.2 Պերեստրոյկա և շարժումները
1980-ականների վերջում Ղարաբաղի հայերն ակտիվացան՝ պահանջելով միավորում Հայաստանին։ Դա հանգեցրեց բախումների և հակամարտության լայնածավալ սկիզբի։
3. Առաջին Ղարաբաղյան պատերազմը (1988–1994)
3.1 Պատերազմ ինքնության համար
ԽՍՀՄ փլուզումից հետո սկսվեց ամբողջական պատերազմ։ Հայերը՝ ՀՀ աջակցությամբ, կարողացան ազատագրել ոչ միայն Ղարաբաղը, այլ նաև այսպես կոչված անվտանգության գոտին՝ Ադրբեջանի յոթ շրջան։
3.2 Կրակի դադար և «սառեցված հակամարտություն»
1994 թ․ կնքվեց ռուսական միջնորդությամբ հրադադար։ Սակայն խաղաղության պայմանագիր չկնքվեց, և տարածաշրջանը մնաց լարված։
4. Կյանքը չճանաչված պետությունում
4.1 Ինստիտուցիոնալ զարգացում
Արցախը ուներ իր նախագահը, խորհրդարանը, դատական համակարգը, կրթությունը և բանակը։ Շուշիում, Ստեփանակերտում և այլ քաղաքներում կառուցվում էին մշակութային կենտրոններ։
4.2 Մեկուսացում աշխարհից
Չճանաչված լինելու պատճառով Արցախը չուներ միջազգային դիվանագիտական ներկայացուցչություններ, օտարերկրյա ներդրումներ կամ ֆինանսական աջակցություն։
5. Երկրորդ Ղարաբաղյան պատերազմը (2020)
5.1 Բեկումնային պատերազմ
2020 թ․ սեպտեմբերին Ադրբեջանը՝ Թուրքիայի ու իսրայելական տեխնոլոգիաների աջակցությամբ, հարձակվեց։ 44 օրում Արցախի տարածքի մեծ մասը կորցվեց։
5.2 Շուշիի անկում և Լաչինի միջանցք
Շուշիի անկումից հետո ստորագրվեց հրադադար։ Ռուսաստանը տեղակայեց խաղապահներ Լաչինի միջանցքում՝ Արցախի միակ կապը Հայաստանի հետ։
6. Արցախը վերանում է․ 2023-ի իրադարձությունները
6.1 Բլից-հարձակումը
2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ին Ադրբեջանը սկսեց արագ հարձակում։ Մի քանի ժամում Արցախը հայտարարեց կապիտուլյացիա։
6.2 Փախուստ հազարավորների
Մոտ 120,000 արցախահայեր լքեցին իրենց տները՝ անցնելով Հայաստան։ Սա համարվում է ժամանակակից պատմության ամենարագ էթնիկ տեղահանություններից մեկը։
6.3 Հանրապետության լուծարումը
Սեպտեմբերի 28-ին Արցախի նախագահ Սամվել Շահրամանյանը հայտարարեց Արցախի Հանրապետության պաշտոնական լուծարման մասին՝ ուժի մեջ մտնելով 2024-ի հունվարի 1-ից։
7. Ինչո՞ւ Արցախը փլուզվեց այսքան արագ
7.1 Առանց դաշնակիցների
Հայաստանը չներգրավվեց։ Ռուսաստանը՝ զբաղված Ուկրաինայի պատերազմով, չմիջամտեց։ Իրանը չեզոք էր։ Արցախը մնաց մենակ։
7.2 Միջազգային լռություն
Արևմտյան երկրները ոչ միայն չմիջամտեցին, այլ նույնիսկ չդատապարտեցին տեղի ունեցողը, որի արդյունքում աշխարհի ուշադրության կենտրոնում չմնաց Արցախը։
8. Մարդկային կորուստը
8.1 Փախստականներ
Տասնյակ հազարավոր արցախահայեր տեղահանվեցին։ Տները, դպրոցները, սրբավայրերը թողնվեցին ետևում։ Տեղահանությունը արվել էր սարսափով ու ցավով։
8.2 Հոգեբանական տրավմա
Տասնյակ հազարավոր երեխաներ կորցրին հայրենիքը՝ պետությունը, որը նրանց համար գոյություն ուներ։ Այժմ նրանք անպաշտպան փախստականներ են։
9. Տարածաշրջանային հետևանքներ
9.1 Ադրբեջանի հաղթանակ
Ալիևի վարչակարգը հայտարարեց «հաղթանակ»։ Ադրբեջանը վերականգնեց «տարածքային ամբողջականությունը»։
9.2 Հայաստանյան ճգնաժամ
Նիկոլ Փաշինյանի կառավարությունը ենթարկվեց ընդդիմության և բողոքների։ Նրան մեղադրում էին Արցախը չպաշտպանելու մեջ։
9.3 Ռուսաստանի ազդեցության անկում
Ռուսաստանի հեռացումը Կովկասից ուժեղացրեց Թուրքիայի, Իրանի և Արևմուտքի դիրքերը։
10. Արդարության հարցը
10.1 Էթնիկ զտումի մեղադրանքներ
Մարդու իրավունքների պաշտպանները ու բազմաթիվ պետություններ կոչ արեցին ճանաչել տեղի ունեցածը որպես էթնիկ զտում։
10.2 Միջազգային դատարան
Իրավական գործընթացներ ընթանում են ՄԱԿ-ի ու Արդարադատության միջազգային դատարանում, սակայն արդյունքները մնում են անորոշ։
11. Ղարաբաղի օրինակը՝ չճանաչված հանրապետությունների համար
11.1 Ուսումնական օրինակ
Արցախը նախազգուշացում է նմանատիպ չճանաչված պետությունների համար՝ ինչպես Աբխազիան, Հյուսիսային Կիպրոսը կամ Դոնեցկը։
11.2 Պետականությունը միայն խորհրդանիշ չէ
Ստեղծել պետական կառույցները կարևոր է, բայց առանց միջազգային ճանաչման, այդ կառույցները դառնում են փխրուն և խոցելի։
12. Ապագան՝ առանց Արցախի
12.1 Մշակութային ոչնչացում
Ադրբեջանը խոստանում է «վերակառուցել», սակայն պատմական եկեղեցիները, գերեզմանատները, ու մշակութային ժառանգությունը վտանգված են։
12.2 Չնկատված ողբերգություն
Միջազգային ուշադրության պակասը Արցախի հարցը վերածում է լուռ մարդկային ողբերգության՝ առանց հիշողության։
13. Հուսո և դիմադրության ժառանգություն
13.1 Հայ ժողովրդի դիմադրողականությունը
Արցախը դարձավ հայ ժողովրդի դիմադրության և ինքնության խորհրդանիշը՝ չնայած նրա ֆիզիկական վերացմանը։
13.2 Հավերժ հիշողություն
Արցախը գոյություն ուներ մարդկանց սրտերում։ Այն կարող է չլինել քարտեզին, սակայն հայ ժողովրդի հիշողության մեջ այն հավերժ է։
Եզրակացություն
Լեռնային Ղարաբաղը պաշտոնապես երբեք չճանաչվեց, բայց ապրեց որպես իրական հանրապետություն՝ սեփական ժողովուրդով, կառավարմամբ ու մշակույթով։ 2023 թվականին այն անհետացավ միջազգային լռության պայմաններում։ Այդ հանրապետությունը մահացավ՝ չճանաչված և մոռացված։
Բայց Արցախի պատմությունը մնում է որպես վկայություն հպարտության, ցավի և իղձի մասին, որ նույնիսկ չճանաչված ազգերը կարող են ապրել արժանապատվորեն՝ մինչև վերջին շունչը
No responses yet