Ներածություն

Լեռնային Ղարաբաղը՝ ավելի հայտնի որպես Արցախ, հին ժամանակներից ի վեր հանդիսացել է հայ ժողովրդի պատմական հայրենիքի անբաժան մասը։ Այս տարածքն ունի հազարամյակների պատմություն՝ հնագույն թագավորություններից մինչև մեր ժամանակների բարդ քաղաքական հակամարտություններ։ Այս հոդվածում մանրամասն կներկայացվի Արցախի պատմությունը՝ շեշտը դնելով նրա մշակութային, քաղաքական և իրավական զարգացումներին։

Նախապատմություն և Հնագիտական Գտածոներ

Արցախի տարածքում կատարված հնագիտական պեղումները վկայում են այստեղ բնակվող ժողովրդի մշակույթի բարձր մակարդակի մասին։ Քարեդարյան դարաշրջանի, բրոնզե դարաշրջանի և երկաթե դարաշրջանի գտածոները վկայում են հարուստ պատմամշակութային ժառանգության մասին։ Մեծ նշանակություն ունեն նաև Ազոխի քարանձավը, որտեղ հայտնաբերվել են հոմինիդների մնացորդներ։

Արցախը Մեծ Հայքի Կազմում

Մ.թ.ա. առաջին հազարամյակում Արցախը եղել է Մեծ Հայքի Ուտիք նահանգի մի մասը։ Ըստ հին հայկական աղբյուրների՝ Արցախը հայտնի էր իր հովվականությամբ, անտառներով և ազատությամբ։ Այս շրջանում Արցախում ձևավորվել են հզոր իշխանություններ, որոնցից առավել հայտնի է Խաչենը։

Սասանյան և Արաբական Տիրապետություն

Սասանյան Պարսկաստանի տիրապետության ժամանակ Արցախը համարվում էր ռազմավարական կարևորություն ունեցող տարածք։ 7-րդ դարում արաբական արշավանքները բերում են նոր իրականություն։ Չնայած արաբական տիրապետությանը, Արցախում շարունակում է պահպանվել հայկական ինքնությունն ու եկեղեցական կառուցվածքը։

Բագրատունիներ և Խաչենյան Իշխանության Ձևավորումը

Բագրատունիների դարաշրջանում Արցախում ձևավորվեց Խաչենի իշխանությունը՝ որպես հայկական անկախ իշխանություն։ 10-13-րդ դարերում Խաչենը ճանաչված էր որպես կարևոր մշակութային կենտրոն։ Հաղարծնի վանքերը, Դադիվանքը, Գանձասարը նշանավորում են այդ ժամանակաշրջանի ճարտարապետական զարգացումը։

Մոնղոլների Ժամանակաշրջան և Վարչական Փոփոխություններ

13-14-րդ դարերում Արցախը ենթարկվում է մոնղոլական արշավանքներին, սակայն հայ իշխանությունները կարողանում են պահպանել իրենց դիրքերը՝ հաճախ գործակցելով ներխուժող ուժերի հետ։ Այս ժամանակաշրջանում Արցախը պահպանեց իր հոգևոր կենսունակությունը։

Պարսկական Տիրապետություն․ Ղարաբաղի Խանություն

17-18-րդ դարերում Արցախը դարձել էր պարսկական իշխանության տակ գտնվող Ղարաբաղի խանության տարածք։ Սակայն տեղական հայ մելիքները՝ «Ղարաբաղի հինգ մելիքությունները», շարունակում էին պահել ինքնավարություն՝ ստեղծելով պաշտպանական դաշնային համակարգ։

Ռուսական Կայսրության Ընդարձակումը և Արցախը

19-րդ դարի սկզբին, ռուս-պարսկական պատերազմների արդյունքում, Ղարաբաղը անցնում է Ռուսական կայսրության վերահսկողության տակ՝ ըստ Գյուլիստանի (1813) և Թուրքմենչայի (1828) պայմանագրերի։ Հայ բնակչությունը ստանում է բարենպաստ պայմաններ և կրոնական ազատություններ։

Սովետական Շրջանը և Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի Ստեղծումը

Խորհրդային իշխանության գալուց հետո Արցախը ի սկզբանե նախատեսված էր փոխանցվել Հայաստանին, սակայն Կովկասյան բյուրոյի որոշմամբ այն հանձնվեց Ադրբեջանին՝ ԼՂԻՄ ձևավորմամբ։ Դա լուրջ ազդեցություն ունեցավ տեղի հայ բնակչության վրա։

Անկախության Շարժումը և Առաջին Արցախյան Պատերազմը (1988–1994)

ԽՍՀՄ-ի անկման ժամանակ հայ բնակչությունն Արցախի հայտարարեց միավորման նախաձեռնություն ՀՀ-ի հետ։ Այս հանգամանքը հանգեցրեց լայնամասշտաբ պատերազմի Ադրբեջանի հետ, որը ավարտվեց 1994թ․ հրադադարի հաստատումով։ Արցախը փաստացիորեն անկախացավ, ունենալով իր կառավարման համակարգը։

Անցումային Շրջան․ Կառուցում, Քաղաքականություն և Հակամարտություն

Հետպատերազմյան ժամանակաշրջանը նշանավորվեց պետական ինստիտուտների ամրապնդմամբ, ինչպես նաև միջազգային չճանաչման մարտահրավերներով։ Այս ընթացքում պարբերաբար տեղի էին ունենում լարվածություններ և սահմանային բախումներ։

Երկրորդ Արցախյան Պատերազմը (2020)

2020թ․ սեպտեմբերին Ադրբեջանը ռազմական հարձակում սկսեց Արցախի վրա՝ Թուրքիայի և վարձկանների աջակցությամբ։ 44-օրյա պատերազմից հետո ստորագրվեց եռակողմ համաձայնագիր, որի արդյունքում Արցախի մեծ մասը անցավ ադրբեջանական վերահսկողության տակ։

2023 թվականի Դեպքեր․ Արցախի Ինքնավարության Դադարում

2023 թվականին Ադրբեջանի կողմից սկսված ռազմական գործողությունները հանգեցրին Արցախում հայ բնակչության զանգվածային տեղահանությանը։ Արցախի Հանրապետությունը հայտարարեց իր կառավարման դադարեցման մասին՝ ըստ սեպտեմբերյան համաձայնագրի։

Մշակութային Ժառանգություն և Վտանգված Հուշարձաններ

Արցախը հարուստ է պատմամշակութային ժառանգությամբ՝ վանքեր, եկեղեցիներ, խաչքարեր։ Այս ժառանգությունը ներկայումս կանգնած է ոչնչացման վտանգի տակ՝ Ադրբեջանի վերահսկողության պայմաններում։

Արցախի Պատմական Նշանակությունը Հայ Ժողովրդի Համար

Արցախը եղել է և մնում է հայության ինքնության անբաժան մասը։ Նրա պատմությունը ոչ միայն պայքարի, այլև ստեղծարարության, հոգևոր և ազգային ինքնության խորհրդանիշ է։

Եզրակացություն

Լեռնային Ղարաբաղի պատմությունը դարերի խորքից եկող պատմություն է՝ լեցուն հերոսությամբ, ավանդույթներով և պայքարով։ Արցախը հայ ժողովրդի հողային, հոգևոր և մշակութային ժառանգության սիրտն է, որը շարունակելու է ապրել հայության հավաքական հիշողության մեջ։