Արցախի Պատմությունը՝ Դարերի Պայքար և Մշակույթ

Ներածություն

Ղարաբաղը՝ կամ Արցախը, այն եզակի տարածաշրջաններից է, որը դարեր շարունակ եղել է պատմական, մշակութային ու քաղաքական բախումների կենտրոնում։ Տարածաշրջանը ոչ միայն հանդիսացել է հայ ժողովրդի բնօրրանը, այլ նաև եղել է ռազմավարական նշանակության վայր մի շարք կայսրությունների համար։ Այս հոդվածը ձեզ կտա ամբողջական պատկերացում Ղարաբաղի պատմության՝ սկսած հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը։

---

Հնագույն Ժամանակներ

Լեռնային Ղարաբաղի տարածքում մարդու ներկայությունը հաստատվում է դեռևս քարեդարյան ժամանակներից։ Հնագիտական պեղումներն ապացուցում են, որ Ասկերանի, Ազոխի և Շուշիի տարածքներում եղել են հնագույն բնակավայրեր։

• Ազոխի քարանձավը հանդիսանում է կարևորագույն գտածո, որտեղ հայտնաբերվել են նախամարդու հետքեր։
• Տարածաշրջանը մտել է Ուրարտու պետության կազմի մեջ մ.թ.ա. 9-7-րդ դարերում։

---

Անցումը Հայոց Թագավորությանը

Արցախը՝ որպես պատմական նահանգ, ընդգրկված էր Մեծ Հայքի Արցախ նահանգի կազմում։ Այն եղել է հին հայկական թագավորությունների անբաժանելի մաս, իսկ Սրբազան Տրդատ թագավորի օրոք (մ.թ.ա. 1-ին դար) այստեղ հաստատվել է քրիստոնեությունը։

• Ամարասի վանքը (4-րդ դար) հանդիսանում է քրիստոնեական վաղ շրջանի կարևորագույն կառույցներից։
• Արցախը հայտնի էր իր ռազմական ուժով և արիստոկրատական տոհմերով՝ հատկապես Խաչենի իշխանությամբ։

---

Միջնադարյան Պատմություն

11-13-րդ դարերում Արցախը վերածվել է անկախ իշխանությունների միավորման՝ Խաչենների իշխանության կենտրոն։ Այս շրջանում կառուցվել են մի շարք ամրոցներ և եկեղեցիներ՝ Հասան-Ջալալյան տոհմի կողմից։

• Դադիվանքը, Գանձասարի վանքը, Եղիշեի վանքը՝ այս բոլոր վանական համալիրները մինչ օրս վկայում են տարածաշրջանի մշակութային հարուստ ժառանգության մասին։
• Արցախը եղել է կրթության և գրչության կենտրոն՝ իր դպրոցներով և գրչարաններով։

---

Պարսկական և Օսմանյան Պարագլուխների Ներքո

17-18-րդ դարերում Ղարաբաղը ընկել է պարսկական տիրապետության տակ, սակայն մշտապես ունեցել է ներսից ինքնավարություն։ Այս ընթացքում ձևավորվել է Ղարաբաղի խանությունը։

• Փանահ Ալի խանը կառուցել է Շուշի բերդաքաղաքը՝ դառնալով տարածաշրջանի վարչական կենտրոն։
• Չնայած մահմեդական իշխանությանը, հայերը շարունակել են պահպանել իրենց մշակույթը և հոգևոր կենտրոնները։

---

Ռուսական Կայսրության Միջամտությունը

1805 թվականին կնքված Կյուրակչայի պայմանագրով Ղարաբաղը փաստացի մտավ ռուսական ազդեցության գոտի։ 1813 թվականի Գյուլիստանի պայմանագրով տարածաշրջանը պաշտոնապես անցավ Ռուսական կայսրությանը։

• Ռուսական տիրապետությունը բերեց բարենորոգումներ և տնտեսական աճ։
• Շուշին դարձավ հայ մշակույթի կենտրոն՝ այստեղ գործել են հայկական դպրոցներ, թատրոններ, թերթեր։

---

Սովետական Տարաշրջան

1921 թվականին, հակառակ Խորհրդային Հայաստանի և Ղարաբաղի հայերի կամքի, Լեռնային Ղարաբաղը փոխանցվեց Խորհրդային Ադրբեջանին՝ որպես ինքնավար մարզ։

• Ստեղծվեց Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզ (ԼՂԻՄ)։
• Հայ բնակչությունը երկար տարիներ ենթարկվեց ազգային ճնշման՝ սահմանափակումներ հայկական լեզվի, կրոնի և մշակույթի նկատմամբ։

---

Արցախյան Շարժում և Պատերազմ (1988–1994)

1988 թ․ ԼՂԻՄ-ում սկսվեց ազգային-ազատագրական շարժում՝ պահանջելով միացում Հայաստանին։ Դա հանգեցրեց լայնածավալ ռազմական բախումների։

• 1991 թ. ԼՂ-ն հայտարարեց անկախություն։
• 1992-1994 թթ․ պատերազմում ԼՂ-ի ինքնապաշտպանական ուժերը վերահսկողություն ստացան մի շարք տարածքների վրա՝ ներառյալ Լաչինյան միջանցքը։
• 1994-ին կնքվեց հրադադարի համաձայնագիր։

---

Հետպատերազմյան Շրջան (1994–2020)

• Արցախի Հանրապետությունը կառուցեց պետական կառույցներ՝ ընտրվեցին նախագահներ, կազմավորվեց խորհրդարան։
• Տարածաշրջանում իրականացվեցին քաղաքաշինական և կրթական բարեփոխումներ։
• Սակայն միջազգային մակարդակով Արցախը ճանաչված չեղավ։

---

2020 թվականի Պատերազմ

2020 թ․ սեպտեմբերի 27-ին սկսվեց լայնամասշտաբ պատերազմ՝ Ադրբեջանի և Արցախի միջև, որը տևեց 44 օր։

• Պատերազմի արդյունքում Ադրբեջանը վերահսկողություն ստացավ Շուշիի, Հադրութի և մի շարք շրջանների վրա։
• Ռուսաստանը տեղակայեց խաղաղապահ զորքեր Լաչինում և սահմանային գոտիներում։

---

Ներկայ Ժամանակներ և Անորոշություն

2023-2024 թթ․ Ադրբեջանը իր վերահսկողությունն ամբողջությամբ հաստատեց ԼՂ տարածքում, ինչը հանգեցրեց զանգվածային հայ բնակչության արտագաղթի։

• Հայաստանի և միջազգային հանրության արձագանքը շարունակվում է։
• Պատմության այս էջը դեռ շարունակում է գրվել։

---

Ղարաբաղի Մշակութային Ժառանգությունը

Չնայած պատերազմներին, Արցախը պահպանել է իր մշակութային հարստությունները․

• Վանական համալիրներ՝ Գանձասար, Դադիվանք, Ամարաս։
• Երաժշտություն, պար, բանահյուսություն, գրականություն։

---

Զգուշացում և Հույս

Ղարաբաղի պատմությունը շարունակական պայքարի պատմություն է, սակայն նաև հպարտության։ Այն վկայում է մի ժողովրդի տոկունության և իրավունքների համար մղվող պայքարի մասին։ Չնայած այսօրվա ծանրությանը, պատմությունը սովորեցնում է, որ մշակույթը, ինքնությունը և հիշողությունը չեն կորչում։

---

Եզրակացություն

Ղարաբաղի պատմությունը հայ ժողովրդի անբաժանելի մասն է։ Այն ընդգրկում է դարերի պայքար, զարգացում, անկախության ձգտում և մշակութային ծաղկում։ Թեև այսօր տարածաշրջանի ապագան մնում է անորոշ, կարևորը հիշել է՝ պատմությունը մեզ է սովորեցնում պահպանել մեր ինքնությունը, լեզուն ու հավատը։