Նախիջևանի և Արցախի հակամարտության պատմական ակունքները

Նախիջևանը և Արցախը՝ հայտնի նաև որպես Լեռնային Ղարաբաղ, գտնվում են Հարավային Կովկասում՝ Ադրբեջանի տարածքում, սակայն պատմականորեն բնակեցված են եղել հայերով: Այս տարածքների նկատմամբ իրավասության հարցը դարձել է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հակամարտության հիմնական պատճառներից մեկը:

Խորհրդային Միության տարիներին՝ 1920-ական թվականներին, Ստալինը որոշեց Լեռնային Ղարաբաղը միավորել Ադրբեջանին՝ հաշվի չառնելով տեղական բնակչության էթնիկ կազմը: Սա ստեղծեց լարվածություն հայերի և ադրբեջանցիների միջև, որը հետագայում վերածվեց լայնածավալ հակամարտության:

Խորհրդային Միության շրջանում

Խորհրդային Միության կազմում Արցախի կարգավիճակը որոշվեց որպես ինքնավար մարզ Ադրբեջանի կազմում: Սակայն, 1988 թվականին, երբ Խորհրդային Միությունը սկսեց փլուզվել, Լեռնային Ղարաբաղի հայերը սկսեցին պահանջել միանալ Հայաստանին: Ադրբեջանը մերժեց այս պահանջը, ինչը հանգեցրեց էթնիկ բախումների և բռնությունների:

1991 թվականին, Խորհրդային Միության փլուզումից հետո, Արցախը հռչակեց անկախություն՝ ստեղծելով Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն: Սակայն, միջազգային հանրությունը չի ճանաչել այս անկախությունը, և հակամարտությունը շարունակվեց:

Անկախություն և հակամարտության վերածնունդ

1991 թվականին Հայաստանի և Ադրբեջանի անկախացումից հետո, Արցախի հայերը հայտարարեցին իրենց անկախությունը՝ ստեղծելով Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն: Սա հանգեցրեց լայնածավալ պատերազմների՝ 1988-1994 թվականներին, որոնք հայտնի են որպես Առաջին Ղարաբաղյան պատերազմ:

Պատերազմը ավարտվեց հրադադարի համաձայնագրով՝ 1994 թվականին, սակայն հակամարտությունը մնաց չլուծված: Միջազգային հանրությունը շարունակեց կոչեր անել կողմերին խաղաղություն հաստատելու համար, սակայն լարվածությունը պահպանվեց:

Արցախի անկախության հռչակումը

1991 թվականին, Խորհրդային Միության փլուզումից հետո, Արցախը հռչակեց անկախություն՝ ստեղծելով Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն: Սակայն, միջազգային հանրությունը չի ճանաչել այս անկախությունը, և հակամարտությունը շարունակվեց:

Արցախի անկախության հռչակումը հանգեցրեց լայնածավալ պատերազմների՝ 1988-1994 թվականներին, որոնք հայտնի են որպես Առաջին Ղարաբաղյան պատերազմ: Պատերազմը ավարտվեց հրադադարի համաձայնագրով՝ 1994 թվականին, սակայն հակամարտությունը մնաց չլուծված:

2020 թվականի պատերազմը և դրա հետևանքները

2020 թվականին, Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև սկսվեց Երկրորդ Ղարաբաղյան պատերազմը: Պատերազմը տևեց 44 օր և ավարտվեց հրադադարի համաձայնագրով՝ Ռուսաստանի միջնորդությամբ: Այս պատերազմում Ադրբեջանը վերահսկողություն հաստատեց նախկինում հայերի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքների վրա:

Պատերազմը հանգեցրեց հազարավոր զոհերի և տեղահանությունների: Արցախի հայ բնակչությունը ստիպված եղավ լքել իրենց տները՝ փախչելով պատերազմական գործողություններից:

Արցախի հայերի տեղահանությունը

2023 թվականին, Ադրբեջանի կողմից սկսված ռազմական գործողությունների արդյունքում, Արցախի հայ բնակչությունը ստիպված եղավ լքել իրենց տները՝ փախչելով պատերազմական գործողություններից: Միջազգային կազմակերպությունները դատապարտեցին այս գործողությունները՝ որպես էթնիկ զտման օրինակ:

Տեղահանվածները հիմնականում տեղափոխվեցին Հայաստան՝ փախչելով պատերազմի հետևանքներից: Այս գործընթացը հանգեցրեց Արցախի հայ բնակչության գրեթե ամբողջական տեղահանությանը՝ թողնելով միայն մի քանի տասնյակ մարդ:

Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև խաղաղության համաձայնագիրը

2023 թվականին, Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև ստորագրվեց խաղաղության համաձայնագիր՝ Ռուսաստանի միջնորդությամբ: Այս համաձայնագիրը նախատեսում էր ռազմական գործողությունների դադարեցում և տարածաշրջանում խաղաղության հաստատում:

Խաղաղության համաձայնագիրը ընդունվեց որպես կարևոր քայլ դեպի տարածաշրջանային կայունություն, սակայն դեռևս կան բազմաթիվ չլուծված հարցեր՝ կապված Արցախի կարգավիճակի և տեղահանվածների վերադարձի հետ:

Միջազգային արձագանքը և ապագա հեռանկարները

Միջազգային հանրությունը տարբեր կերպ արձագանքեց Արցախի հակամարտությանը: Որոշ երկրներ աջակցեցին Հայաստանի դիրքորոշմանը, մյուսները՝ Ադրբեջանի: Միջազգային կազմակերպությունները, այդ թվում՝ ՄԱԿ-ը, կոչեր արեցին կողմերին խաղաղություն հաստատելու համար:

Ապագա հեռանկարները կախված են կողմերի պատրաստակամությունից՝ լուծելու չլուծված հարցերը և կառուցելու կայուն խաղաղություն տարածաշրջանում: Հնարավոր է, որ ապագայում տեղի ունենան նոր բանակցություններ՝ Արցախի կարգավիճակի և տեղահանվածների վերադարձի հարցերի շուրջ: