Ղարաբաղյան հակամարտություն
Ներածություն
Ղարաբաղյան հակամարտությունը հանդիսանում է ամենաբարդ և երկարատև հակամարտություններից մեկը հետխորհրդային տարածքում։ Այն ընդգրկում է Հայաստանի, Ադրբեջանի և Արցախի հայ բնակչության շահերը՝ ուղեկցվելով պատերազմներով, դիվանագիտական ճիգերով, էթնիկ լարվածությամբ և միջազգային ներգրավմամբ։
Հակամարտության կենտրոնում Լեռնային Ղարաբաղն է՝ պատմականորեն բնակեցված հայերով, սակայն ԽՍՀՄ տարիներին ներառված Ադրբեջանի կազմում։ Տարածաշրջանը դարեր շարունակ եղել է հայ մշակութային և հոգևոր կենտրոններից մեկը։
Պատմական նախապատմություն
Լեռնային Ղարաբաղը պատմական Աղվանք նահանգի մի մասն էր՝ ընդգրկված հայկական թագավորությունների և իշխանությունների կազմում։ 19-րդ դարում այն անցավ Ռուսական կայսրության հսկողության տակ, ապա ԽՍՀՄ կազմավորման ընթացքում՝ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ին՝ առանց տեղական բնակչության համաձայնության։
1918-1920 թվականներին Արցախում տեղի ունեցան հայ-ադրբեջանական բախումներ։ Այդ ընթացքում ձևավորվեց Արցախյան ազգային խորհուրդ, սակայն Խորհրդային Միության կողմից որոշվեց ԼՂ-ն տալ Ադրբեջանին՝ ստեղծելով լուրջ լարվածության հիմք ապագայի համար։
ԽՍՀՄ փլուզում և հակամարտության սրում
1988թ.-ին Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի Գերագույն խորհուրդը որոշում կայացրեց միանալ Հայաստանին։ Սա դարձավ նոր բախումների մեկնարկ՝ ուղեկցված ցույցերով, բռնություններով և արյունահեղությամբ։
Սումգայիթի, Կիրովաբադի և Բաքվի հայ բնակչությունը ենթարկվեց հետապնդման և բռնի տեղահանման։ Ղարաբաղի հայերը պատասխանեցին ինքնապաշտպանության միջոցներով, սկսվեց զինված բախումների փուլը։
Առաջին Ղարաբաղյան պատերազմ (1988–1994)
Պատերազմը սկսվեց որպես էթնիկ հակամարտություն, սակայն արագ վերածվեց լայնածավալ պատերազմի Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև։ Մինչև 1994 թ. ԼՂ հայերը, ՀՀ-ի աջակցությամբ, կարողացան վերահսկողություն հաստատել ոչ միայն ԼՂՀ-ի, այլ նաև նրա շուրջ յոթ շրջանների նկատմամբ։
Պատերազմի ընթացքում ավելի քան 30,000 մարդ զոհվեց, հարյուր հազարավորներ դարձան փախստական։ 1994թ. մայիսին կնքվեց հրադադար, սակայն խաղաղության վերջնական համաձայնություն չձևավորվեց։
Փախստականներ և հումանիտար ճգնաժամ
Պատերազմների ընթացքում տեղահանվեցին մոտ մեկ միլիոն մարդ՝ հիմնականում ադրբեջանցիներ Հայաստանից և Ղարաբաղից, ինչպես նաև հայեր Ադրբեջանից։ Հումանիտար ճգնաժամը երկար տարիներ շարունակվեց՝ ազդելով սերունդների վրա։
Երկու կողմերում էլ փախստականները բախվեցին սոցիալական ինտեգրման դժվարությունների, տնտեսական խնդիրների և մշակութային ցնցումների։ Սա մեծ ազդեցություն ունեցավ նաև քաղաքական խաղաքարտերի վրա։
1994–2016 թվականներ՝ հարաբերական անփոխադարձ հաշտություն
Այս շրջանում կողմերը պահպանում էին հրադադարի վիճակ, սակայն պարբերաբար տեղի էին ունենում սահմանային բախումներ։ Հարկ է նշել, որ այդ տարիներին տեղի չունեցան բովանդակային բանակցային ձեռքբերումներ։
ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը, որի համանախագահներն էին Ֆրանսիան, Ռուսաստանը և ԱՄՆ-ը, փորձում էր միջնորդել բանակցային գործընթաց, սակայն լուրջ առաջընթաց չգրանցվեց։
2016թ․ Ապրիլյան պատերազմ
Ապրիլի 2-ից 5-ը տեղի ունեցավ լայնածավալ ռազմական գործողությունների փուլ՝ որը հայտնի դարձավ որպես «Քառօրյա պատերազմ»։ Այս բախումը ցույց տվեց, որ հակամարտությունը կարող է ցանկացած պահի վերածվել բաց պատերազմական վիճակի։
Թեև ռազմական գործողությունները կարճ տևեցին, այն ունեցավ զգալի մարդկային կորուստներ, ռազմական և քաղաքական հետևանքներ՝ խթանելով զինված ուժերի արդիականացումը երկու կողմերում։
2020թ. Ղարաբաղյան պատերազմ
Սեպտեմբերի 27-ին սկսվեց նոր պատերազմ՝ առավել ինտենսիվ, տեխնոլոգիապես հագեցած։ Ադրբեջանը՝ Թուրքիայի ակտիվ աջակցությամբ, ռազմական գործողություններով կարողացավ վերահսկողություն հաստատել ԼՂՀ-ի մեծ մասի նկատմամբ։
Պատերազմը տևեց 44 օր՝ պատճառելով հազարավոր զոհեր, քաղաքացիական ենթակառուցվածքների ավերում։ Նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարությամբ հաստատվեց հրադադար։ Հայաստանը պարտվեց պատերազմում, ինչը հանգեցրեց ներքաղաքական ճգնաժամի։
Ռուսաստանի, Թուրքիայի և Իրանի դերը
Ռուսաստանը հանդես եկավ որպես միջնորդ և խաղաղապահների տեղակայող, մինչդեռ Թուրքիան բացահայտ աջակցեց Ադրբեջանին։ Իրանը հավասարակշռված մոտեցում ցուցաբերեց՝ կոչ անելով հակամարտության խաղաղ կարգավորմանը։
Այս երկրների ներգրավումը ցույց տվեց, որ Ղարաբաղյան հակամարտությունը միայն տեղական չէ, այլ ունի տարածաշրջանային նշանակություն և ազդեցություն։
ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը և միջազգային հանրությունը
ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը տարիներ շարունակ փորձել է գտնել հակամարտության խաղաղ լուծում՝ առաջարկելով սկզբունքների փաթեթներ, սակայն կողմերը տարբեր կերպ էին մոտենում։
Միջազգային հանրությունը հիմնականում հանդես էր գալիս «տարածքներ խաղաղության դիմաց» սկզբունքով, որը բարդ էր Արցախի բնակչության ընկալմամբ՝ չապահովելով անվտանգության երաշխիքներ։
2023թ․ սեպտեմբերի հարձակում և ԼՂՀ իշխանությունների լուծարում
2023թ. սեպտեմբերին Ադրբեջանը միակողմանի գործողություններով վերահսկողություն հաստատեց Լեռնային Ղարաբաղի ամբողջ տարածքի նկատմամբ։ ԼՂՀ իշխանությունները հայտարարեցին լուծարման մասին մինչև 2024 թ․ հունվարի 1-ը։
Սա փաստացի ավարտը եղավ Արցախի Հանրապետության՝ որպես դե ֆակտո ինքնակառավարման մարմնի գոյությանը։ Արցախի հայ բնակչությունը զանգվածաբար լքեց հայրենիքը։
Ղարաբաղահայության զանգվածային արտագաղթ
Ավելի քան 100,000 արցախցի ստիպված եղավ լքել իր տունը՝ բնակություն հաստատելով Հայաստանում։ Սա ամենախոշոր էթնիկ տեղահանություններից մեկն էր Եվրոպայի վերջին տասնամյակներում։
Արտագաղթը ուղեկցվեց մարդկային ողբերգությամբ՝ կորցնելով մշակութային ժառանգությունը, պատմական կապերը և համայնքային կառուցվածքը։
Իրավական գնահատականներ
Հայաստանի քաղաքական շրջանակներում և մի շարք միջազգային կազմակերպություններում քննարկվում է տեղի ունեցածը որպես էթնիկ զտում։ ՄԱԿ-ի կառույցները և իրավապաշտպան կազմակերպությունները սկսել են քննություն անցկացնել։
Այլ իրավաբաններ սա դիտարկում են որպես մարդու իրավունքների զանգվածային խախտում՝ պահանջելով միջազգային հետաքննություն։
Ապագայի հեռանկարներ և եզրակացություն
Ղարաբաղյան հակամարտությունը մնում է չլուծված՝ չնայած պատերազմներին և դիվանագիտական փորձերին։ Արցախի ապագան կախված է ոչ միայն տարածաշրջանային քաղաքական զարգացումներից, այլև միջազգային հանրության դիրքորոշումից։
Անհրաժեշտ է մշակել երկարաժամկետ ռազմավարություն՝ հիմնված մարդու իրավունքների, արդարության և խաղաղ համակեցության սկզբունքների վրա։