Բնական պատմության արգելոցներ Արցախում. հայտնի «Տնջրի Ծառը» նույնպես այս ուղու վրա է

Ներածություն

Արցախը, որպես Կովկասի գեղատեսիլ տարածքներից մեկը, միավորում է բնության վեհություն, պատմական ժառանգություն և խորհրդավորություն։ Այստեղ՝ Արցախի լեռների մեջ, թաքնված են եզակի բնական պատմության արգելոցներ, որոնցից ամենահայտնիներից է լեգենդար «Տնջրի Ծառը»։

Այս հոդվածում կներկայացնենք Արցախի բնության հատուկ պահպանվող տարածքները՝ ընդգրկելով բուսական և կենդանական աշխարհը, գեղատեսիլությունը, ինչպես նաև Տնջրի Ծառի խորհուրդը։ Հոդվածը կծառայի որպես լիարժեք ուղեցույց բնապահպանական զբոսաշրջության սիրահարների, հետազոտողների և ոգեշնչման որոնողների համար։

---

Գլուխ 1․ Արցախը՝ բնական հարստության գանձարան

1.1 Տարածաշրջանային և բնաբանական ակնարկ

Արցախը գտնվում է Հարավային Կովկասում՝ բարձրադիր և բազմատեսակ լանդշաֆտներով։ Տարածաշրջանի բարձրությունները տատանվում են 200 մետրից մինչև ավելի քան 3700 մետր, ստեղծելով տարբեր կլիմայական գոտիներ՝

• Տաք, խոնավ ստորոտներ
• Ալպյան մարգագետիններ
• Տերևաթափ անտառներ
• Քարային գագաթներ

Արդյունքում՝ Արցախում տարածված են մի շարք հազվագյուտ բույսեր և կենդանիներ։

---

Գլուխ 2․ Բնական պատմության արգելոցների դերը

2.1 Ի՞նչ է բնական պատմության արգելոցը

Բնական պատմության արգելոցները նախատեսված են բնության եզակի նմուշները պահպանելու համար։ Դրանք պաշտպանում են․

• Կենդանատեսակներ ու բուսատեսակներ
• Տեսարժան լանդշաֆտներ
• Պատմական բնության վայրեր (օրինակ՝ հին ծառեր, սրբատեղիներ)

2.2 Կառավարում և իրավական կարգավիճակ

Արցախի Արգելոցների մեծ մասն ունի տարածաշրջանային և պետական ճանաչում։ Դրանց կառավարումը իրականացվում է տեղական համայնքների, բնապահպանական կազմակերպությունների և պետական գերատեսչությունների համատեղությամբ։

---

Գլուխ 3․ Արցախի հիմնական արգելոցները

3.1 Ծիծեռնավանքի արգելոց

Լաչինի միջանցքում գտնվող այս արգելոցը հայտնի է իր անտառներով, որտեղ գերակշռում են հին եղևնիներ և կաղնի ծառեր։ Այստեղ է գտնվում նաև հնագույն Ծիծեռնավանքի վանական համալիրը։

Հատկություններ՝

• 12+ բուժիչ բուսատեսակ
• Հին եկեղեցիներ՝ անտառների մեջ
• Տեսարժանություն հոգևոր զբոսաշրջության համար

3.2 Մռավ սարի շրջակայքը

Մռավ լեռն Արցախի ամենաբարձր գագաթն է։ Նրա շրջակայքը պահպանվում է որպես ալպյան բուսականության և կենդանատեսակների ապաստան։

• Արծիվներ և գառնանգղեր
• Խոտաբույսերով հարուստ մարգագետիններ
• Հազվագյուտ վայրի այծեր և լուսաններ

3.3 Հակարիի հովտի արգելոց

Այս գետահովիտը հարուստ է գետային և ճահճային էկոհամակարգերով։ Այստեղ հանդիպում են․

• Ջրաքիսներ
• Ճահճային թռչուններ
• Կովկասյան ձկնատեսակներ

---

Գլուխ 4․ Տնջրի Ծառը՝ ժամանակի սուրբ վկան

4.1 Ծառի պատմություն և լեգենդ

Տնջրի Ծառը գտնվում է Սխտորաշեն գյուղի մոտ։ Այն «Պլատանոս» ցեղին պատկանող ծառ է, որը, ըստ գիտնականների, ունի ավելի քան 2,000 տարվա պատմություն։

Տեխնիկական բնութագրեր՝

• Բարձրություն՝ 54 մ
• Շրջագիծ՝ 27 մ
• Փչակը կարող է տեղավորել ավելի քան 40 մարդ
• Տարիք՝ շուրջ 2,042 տարի

Տնջրին խորհրդանիշ է ոչ միայն բնության, այլև հոգևոր ու ազգային ինքնության։

4.2 Մշակութային նշանակություն

Տեղացիները հավատում են, որ Տնջրին ունի հոգի։ Շատերը գալիս են այստեղ աղոթելու, ցանկություն գրելու ծառի վրա և ուխտ կատարելու։

Արձանագրված է նաև պատմագիր Մովսես Խորենացու և այլ մատենագիրների աշխատություններում։

4.3 Գիտական ուսումնասիրություններ

Հայ և ռուս գիտնականները ուսումնասիրել են ծառի կառուցվածքը, մատղաշ շերտերը, արմատային համակարգը։ Ծառը դիմակայել է երաշտների, միջատների և անգամ հրդեհների։

4.4 Տնջրու էկոտուրիզմի ուղին

Տնջրին ընդգրկված է բնապահպանական զբոսաշրջության հայտնի երթուղիներում՝

• Սրբատեղիներ
• Արևի դիտման կետեր
• Տեղական գյուղական հյուրատներ
• Մանուկների էկո-ուսուցման կանգառներ

---

Գլուխ 5․ Կենսաբազմազանությունը Արցախի արգելոցներում

5.1 Բուսականություն

Արցախում հաշվվում է ավելի քան 1,800 տեսակ բույս։

Հատկանիշներ՝

• Հայկական կաղնի
• Վայրի անանուխ և ուրց
• Ալպյան ծաղիկներ
• Դեղաբույսեր՝ չաման, գիհի, մաշկենի

5.2 Կենդանական աշխարհ

Հանդիպում են․

• Կաթնասուններ՝ արջեր, լուսաններ, գորշ աղվես
• Թռչուններ՝ ճայ, սոխակ, արքայափառ բազե
• Սողուններ՝ գայլաձուկ, կովկասյան վիշապ
• Թիթեռներ՝ շուրջ 300 տեսակ

---

Գլուխ 6․ Ինչպե՞ս հասնել արգելոցներ

Տնջրի ծառի ճանապարհը հասանելի է Ստեփանակերտից՝ մոտ 60 կմ հարավ։ Կարելի է հասնել հետևյալ եղանակներով․

• Քայլարշավներ
• Լեռնային հեծանիվ
• Ուղղորդված 4×4 մեքենաներ
• Տեղական գիդերի ուղեկցությամբ

Խորհուրդներ այցելուներին՝

• Լավագույն ամիսներ՝ ապրիլից հոկտեմբեր
• Հարգանքով մոտեցեք ծառին, աղմուկ մի ստեղծեք
• Չեք թույլատրվում աղբ թողնել կամ ծառի բեկորներ հավաքել

---

Գլուխ 7․ Սպառնալիքներ և պաշտպանություն

Արգելոցները բախվում են մի շարք խնդիրների․

• Անօրինական անտառահատում
• Ուղևորների կողմից վնասում
• Ջրային ռեսուրսների անզգույշ օգտագործում
• Կլիմայական փոփոխություններ

Պաշտպանական միջոցառումներ՝

• Կանաչապատման ծրագրեր
• Ուսումնական արշավներ դպրոցների համար
• Տեղեկատվական արշավներ ԶԼՄ-ներում
• Վերածրագրավորումներ գյուղական համայնքներում

---

Գլուխ 8․ Հոգևորությունը և բնությունը

Հայկական մշակույթում ծառերը, աղբյուրները, քարակերտ բլուրները ունեն հոգևոր նշանակություն։ Տնջրին համարվում է «կենդանի եկեղեցի»՝

• Այստեղ կատարվում են մկրտություններ
• Հայ երիտասարդները հաճախ այստեղ են նշում նշանադրությունը
• Սեպտեմբերին տեղի են ունենում բարեխոսական ծեսեր

---

Գլուխ 9․ Ժողովրդական պատմություններ Տնջրիի մասին

Տեղաբնակները պատմում են՝

• Տնջրիի տակ կատարած աղոթքները կատարվում են
• Ծառը գիշերները «խոսում է» քամու ձայնով
• Մի խումբ զինվորներ պատերազմի տարիներին ծառի փչակում են ապաստան գտել
• Բարեշնորհը հանդիպել է ուխտավորների՝ տարածքից դեպի ծառ ուղղորդելու համար

---

Եզրակացություն

Արցախի բնական պատմության արգելոցները և Տնջրի Ծառը յուրահատուկ վայրեր են, որոնք միավորում են բնությունը, պատմությունը և հոգևոր ժառանգությունը։ Այցելելով այս վայրերը՝ դուք ոչ միայն բացահայտում եք գեղատեսիլ բնություն, այլև հպվում եք հազարամյա մշակույթին։

Տնջրիի ուղին՝ ոչ միայն բնության արահետ է, այլև ազգային հիշողության մի ճանապարհ։ Եթե դուք փնտրում եք հանգիստ, խոհեմություն և ոգեշնչում, ապա Տնջրին և նրա շրջակայքը Ձեր կոչումն է։