Ներածություն
Ղարաբաղը՝ հարավային Կովկասի պատմական և բազմաշերտ տարածքներից մեկը, ոչ միայն հայտնի է իր մշակութային և բնաշխարհիկ հարստությամբ, այլև լեզվական բազմազանությամբ։ Լեզուն այստեղ միշտ եղել է ազգային ինքնության առանցք և տարբեր ժամանակաշրջանների քաղաքական ու մշակութային պայքարների խորհրդանիշ։
Այսօր Ղարաբաղի լեզուների մասին խոսելիս չենք կարող անտեսել նրա պատմական զարգացումը, գոյություն ունեցող բարբառները, ռուսերենի ու ադրբեջաներենի ազդեցությունները, ինչպես նաև այս ամենի ներկայությունը ժամանակակից կյանքում։
Լեզվական պատմություն Ղարաբաղում
Ղարաբաղում լեզվական տարբեր շերտեր են գոյություն ունեցել՝ սկսած հնագույն ժամանակներից մինչև այսօր։
Ղարաբաղյան բարբառ
Հայ բնակչության կողմից օգտագործվող Ղարաբաղյան բարբառը (հաճախ անվանվում է նաև Արցախյան բարբառ) հանդիսանում է արևելահայերենի մի ենթաբարբառ։ Այն ունի յուրահատուկ հնչյունաբանություն, բառապաշար և քերականական կառուցվածք, որը տարբերվում է գրական հայերենից։
Օրինակներ՝
- Տարբեր արտասանություն “ր”-ի և “գ”-ի համար
- Տեղական բառեր, որոնք գրական հայերենում չեն օգտագործվում (օրինակ՝ “շավիգ”, “վառդի”)
- Ավանդական դարձվածքներ և արտահայտություններ
Ադրբեջաներեն
Տարածաշրջանում երկար ժամանակ ապրած ադրբեջանցիների շնորհիվ ադրբեջաներենը նույնպես լայն տարածում է ունեցել, հատկապես հովտային շրջաններում։ Այն հիմնականում օգտագործվել է առևտրի և ամենօրյա հաղորդակցության մեջ։
Ռուսերեն
Խորհրդային Միության տարիներին ռուսերենը դարձավ պաշտոնական վարչական և կրթական լեզու։ Այն պահպանեց իր ազդեցությունը նաև անկախացումից հետո, հատկապես ավագ սերնդի և մասնագետների շրջանում։
Ղարաբաղյան բարբառը՝ ինքնության կրող
Արցախի հայության համար բարբառը ավելի քան խոսակցական միջոց է․ այն ազգային ինքնության մի մասն է։
Լեզվաբանական հատկանիշներ
- Հնչյունաբանություն: Շեշտված ձայնաբառեր, ռ-ն ավելի բարձրաձայն
- Բառապաշար: Հազվագյուտ բառեր, երբեմն փոխառված պարսկերենից կամ թուրքերենից
- Ինտոնացիա: Երգեցիկ խոսքի ձև՝ հատկապես ժողովրդական երգերի և հեքիաթների մեջ
Ժողովրդական բանահյուսություն
Ղարաբաղյան բարբառով պահպանվել են բանահյուսական շատ հեքիաթներ, երգեր և էպիկական պատմություններ՝ այդ թվում Դավթի, Քաջ Նազարի կամ գուսանական երգերի պատմությունները։
Ժամանակակից իրավիճակ
Կրթություն և պաշտոնական լեզու
Արցախում դպրոցներում հիմնական լեզուն գրական արևելահայերենն է, սակայն բարբառը շարունակում է ակտիվորեն օգտագործվել առօրյայում։ Այն դարձել է կենցաղային խոսքի հիմնական տեսակը։
Մեդիա և թվային բովանդակություն
Ղարաբաղյան բարբառով հաղորդումներ են հեռարձակվում տեղական ռադիոներում, նաև ստեղծվում են տեսանյութեր և յութուբյան ալիքներ՝ լեզվի պահպանման նպատակով։
Լեզուն որպես քաղաքական գործիք
Լեզուն Ղարաբաղում հաճախ օգտագործվել է որպես ինքնության հաստատման կամ տարածքային պատկանելիության ցուցիչ։ Լեզվական պատկանելիությունը դարձել է նաև դիվանագիտական բանավեճերի մաս՝ թե՛ հայկական, թե՛ ադրբեջանական կողմերի համար։
Պահպանության և զարգացումների քայլեր
Ղարաբաղյան բարբառը պահպանելու համար իրականացվում են հետևյալ քայլերը.
- Բարբառի գրանցում և փաստաթղթավորում
- Ուսումնական ծրագրեր և դասագրքեր տեղական լեզվով
- Մեդիա բովանդակության ստեղծում
- Բարբառով փոդքասթեր և վիդեոբլոգներ
- Մշակութային փառատոններ և գրական մրցույթներ
Մարտահրավերներ
- Երիտասարդ սերունդը հաճախ նախընտրում է գրական հայերեն կամ ռուսերեն
- Բազմաթիվ արտագաղթողներ կորցնում են բարբառային խոսքի հմտությունը
- Կրթական համակարգում չպաշտոնականացված կարգավիճակ
Եզրակացություն
Ղարաբաղի լեզուները՝ հատկապես Ղարաբաղյան բարբառը, հանդիսանում են այս տարածաշրջանի մշակութային ժառանգության ոսկեղենիկ մասերից մեկը։ Դրանք փոխանցում են պատմություն, արժեքներ, և նույնականություն։ Լեզուների պահպանումը հավասար է ինքնության պահպանմանը։
Ղարաբաղի լեզվական համատեքստը ոչ միայն պատմություն է, այլ նաև ապագայի հիմք։ Պետք է շարունակել ջանքերը լեզվի պահպանման, ուսումնասիրության և տարածման ուղղությամբ, որպեսզի այն ապրի և զարգանա նաև հաջորդ սերունդների մեջ։
No responses yet